SALEP

SALEP NEDİR ?

Salep, çok eskiden beri Araplar, Türkler ve Persler tarafından bilinen, köklerinde bulunan yumruları sütle kaynatılarak, şifa verici bir içecek olarak tüketilen  bir bitkidir. Avrupa bu bitkiyle çok sonraları, ancak 15. yüzyılda tanışmıştır.

Salep, Orchidaceae (orkideler, salepgiller) bitki ailesine ait birçok bitki türünün toprakaltı yumrularından elde edilen ve soğuk kış günlerinde vücudu sıcak tutan bir içecektir.  

Salep; Orchis, Ophyris, Serapias, Platanthera, Dactylorhiza gibi orkide cinslere ait bitki türlerinin yumrularından elde edilir. Bu bitkilerin toprak altında iki yumrusu bulunur. Bunlardan biri ana yumrudur ve o senenin gövdesini verir. Diğeri hemşire veya kardeş yumru olarak adlandırılır ve sonraki yılın yumrusunu verir. Salep elde edilen orkide türlerin hepsi de yumruludur.
Salep, salepgiller familyasından; tel köklü otsu bir bitkidir. Kökünde 2 tane yumru vardır. Gövdesi, dik ve silindirimsidir. Çiçekleri salkım veya başak şeklindedir.

Halk arasında çayırotu veya cem çiçeği olarak da adlandırılır.

Salep daha çok kireçli toprakları sever. Ormanlık bölgelerde yetişen saleplerin yumrusu iri olur. Çayırlarda yetişen saleplerin yumrusu ise daha zayıftır. Anadolu’da salep genellikle Orchis (Orchis Anatolicum ve Orchis Mascula, Orchis Laxiflora) ve Ophyrus türlerinden elde edilir.

İçilen Salebin kalitesi elde edildiği orkidenin türüne göre değişkenlik gösterir.

               

(Orchis mascula L)

SALEP’İN FAYDALARI

• Göğsü yumuşatır; Solunum yolu rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılır, öksürük ve bronşite tedavisinde yararlıdır.
• Mide için yararlıdır. Mideyi rahatlatır, hazmı kolaylaştırır.
• Dokular üzerinde, müsilaj özelliği nedeni ile yumuşatıcı etki yapar, vücut dokularının  üzerine katman oluştur, korur ve rahatlık verir. Bu şekilde özellikle mide rahatsızlıklarında etkili olan salep, hazmı kolaylaştırarak mideyi rahatlatır.
• Bağırsak tembelliğine karşı kullanılabilir; Kabızlığa iyi gelir, Bağırsak solucanlarının düşürülmesine yardımcı olur. Bilhassa çocuklarda ishal kesici olarak kullanılır.
• Basur memelerinin iyileştirilmesinde yararlıdır
• Afrodizyak etkisi vardır, cinsel gücü arttırır, kadınlarda aybaşı kanamalarının düzenli olmasını sağlar
• Kalbi kuvvetlendirir
• Vücudun ısınmasını sağlar
• Enerji verir

Salep’in, Tarçınla birlikte alınması, salepin üst solunum yolları ve bronşit’in iyileştirilmesindeki etkisini daha da arttırır. Sütle birlikte hazırlanması ise, salep’in besleyici özelliğini artırır.

Salep yumruları müsilaj, glikoz ve uçucu bir yağ taşır. İçerdiği en önemli madde glikomannan’ dır. Su ve sütle birlikte kullanıldığında şiştiği için yaygın bir şekilde dondurma hammaddesi olarak kullanılır.

                

SALEBİN ELDE EDİLMESİ

Salep elde edilen orkidelerin, toprak altında yumruları  bulunur.

Salebin elde edildiği orkide türlerinde, bir önceki yıla ait eski yumru (ana veya ebe yumru); o yılın bitkisinin toprak üstü sürgününü oluşturduğundan büyük ve buruşuktur.  Diğer yumru (genç veya kardeş veya hemşire yumru); o yılda meydana gelmiştir, gelecek yılın bitkisini oluşturacak şekilde genç ve küçüktür.

Bitki çiçekteyken yeni yumru toplanır; daha büyük sert, buruşuk kirli beyaz renkte olan eski yumru ise bırakılır. Toplanan taze küçük kök yumrular, soğuk suyla yıkanarak temizlenir, süt veya peynir altı suyu veya ayranda, yumuşatmak ve dış kabuğunu gevşetmek için, 15 dakika haşlanır. Haşlanan yumrular ipe dizilerek,  tercihen gölgede, 7-10 gün kurutulur. Bu işlemler sırasında yumrular ağırlıklarının yüzde doksanını kaybederler. Salep yumrularına benzerliğinden dolayı bazen salep niyetine satılan it sarımsağı (Allium macleani), yeterli sertlikte olmadığından, kaynatma sırasında kolay parçalanır.

 Kurutulmuş salep yumruları oval, bazen çatal (dallı, diş şeklinde), 1-4 cm uzunlukta, yarı saydam, kirli beyaz-sarı renkte, yüzeyleri pütürlü, karmaşık hafif lezzetlidir.  Bu yumrular daha sonra birkaç kez düşük devirli değirmende, son yıllarda makinelerde, öğütüldükten sonra toz haline getirilir ve ince eleklerden geçirilerek kaba parçacıklarından ayrılırlar. Salep yumrularının ortalama 1000 tanesinden 1 kg toz salep elde edilir.

6-10 gram salep ise bir kilo süte kıvam verebilir.

Yaz mevsiminde doğada kendiliğinden yetişen salep bitkileri, toplanıp ticari satış sürecine konulur.  Bir kişi, doğada günde 15-20 kilogram salep yumrusu  toplayabilir.

Anadolu orkideleri aşırı toplamadan dolayı tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bilinçsizce yapılan toplama nedeni ile orkidelerin neslinin tükenmesi tehlikesi vardır. Bu nedenle salep yakın gelecekte içilmesi çok pahalı bir içecek olacaktır. Doğal dengenin bozulmaması ve bir canlı grubumuzun daha silinip gitmemesi için gereken duyarlılığı göstermemiz gerekmektedir.

Salep borsası Burdur’un Bucak ilçesindedir. Tüm Türkiye’deki salepler burada alınıp satılmaktadır.

                                       

YETİŞTİĞİ YERLER

Salep daha çok kireçli toprakları sever. Ormanlık bölgelerde yetişen saleplerin yumrusu iri olur. Çayırlarda yetişen saleplerin yumrusu ise daha zayıftır. Anadolu’da salep genellikle Orchis ve Ophyrus türlerinden elde edilir

Türkiye’de yetiştiği yerler: Çoğunlukla Bati, Güneybatı, Güney ve Kuzey Anadolu olmakla beraber Anadolu’nun birçok yeridir. .

Salep, ülkemizde en fazla Maraş, Muğla, Kastamonu ve Isparta, Muş, Van şehirlerinden  elde edilmektedir. Dünyada ise en büyük salep üreticisi ülkeler Yunanistan ve Fransa dır.

                                                        

OPHYRUS Türleri:

             

10-45, bazen 70 cm e kadar boylanabilir. Yumruları ovaldır. Yaprakları tabanda rozet oluşturur. Çiçekler seyrektir, ana eksen üzerinde saplı veya sapsız çiçekler vardır. Çiçekleri üç loblu ve kadife gibi tüylüdür. Türkiye’de Orta Anadolu hariç tüm bölgelerde yaygındır. Yöresel adları: Kedi gözü, Pisipisi, Kedi tırnağı, Kazan karası ve Tülek dokuyandır. Salep elde edilen belli başlı türler arasındadır.

                 

SERAPİAS Türleri:

      

15-30 cm bazen 60 cm’e kadar boylanabilir.  Yumruları tam parçalanmamıştır. Çiçekler dik bazen geriye doğru kıvrılmıştır. Çiçek örtüsü sivri bir miğfer biçimini gösterir. Türkiye’de Marmara, Ege, Akdeniz, Karadeniz, Güney doğu Anadolu ve Diyarbakır çevresinde yayılım gösterir. Yöresel adları arasında katır tırnağı ve sığır kulağı da vardır.   

                                     

PLATANTHERA Türleri:

          

15-16 cm bazen en fazla 80 cm’e kadar uzayabilir. Yumruları oval şekilde veya giderek incelen durumdadır. İki veya üç yaprakları vardır. Ana eksen üzerinde çok sayıda sapsız çiçek vardır ve gevşek yapıdadır. Çiçek renkleri beyaz veya soluk yeşildir. Türkiye’de, Marmara, Ege, Akdeniz, Karadeniz, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu bölgesinde yayılım gösterir.

                                               

DACTYLORHİZA Türleri:

          

10-50 cm bazen de 80 cm e kadar boylanabilir.  Yumruları elsi lobludur.(Dactlys = parmak; Dacthylorhiza = el gibi parmaklı)  Çiçekleri benekli veya beneksiz olabilir. Çiçek renkleri erguvan, erguvansı menekşe, sarı, nadiren beyaz renktedir. Çiçekler saplı veya sapsız ana eksenden çıkmıştır. Çiçekler sıktır, seyrek olduğu durumlarda vardır.Türkiye de tüm bölgelerde yaygın olarak yetişir. Yörelere göre Salep otu, Çam köklü, Çam salebi, Öz salebi olarak adlandırılır.   

                                        

ORCHİS Türleri:

             

                                                ORCHİS papilonacea                                                      ORCHİS laxiflora                      

10-50 cm bazen de 80 cm ‘e kadar boylanabilir. Yumruları yuvarlak veya ovaldir. Çiçek örtüsü öne doğru eğilip, miğfer biçimimi almıştır. Labellum üç veya dört loptan oluşur. Türkiye’nin bütün bölgelerinde yetişir.  Yörelerine göre Anadolu salep otu, Tavşan topuğu, Topbaş, Topanbaş, Yayla salebi, Dildamak, Diliçıkık, Tesbih salebi olarak adlandırılır.  Adlandırmada kullanılan orchis, testis anlamına gelmektedir.